Pčinjski upravni okrug je osnovan 29. januara 1992. godine kao podružna jedinica republičkih ministarstava. Pčinjski okrug se nalazi na krajnjem jugu Republike Srbije i prostire se na površini od 3520 km2. Čine ga grad Vranje, šest opština: Bujanovac, Preševo, Trgovište, Vladičin Han, Surdulica i Bosilegrad, i Gradska opština Vranjska Banja. Pet opština okruga su granične. Prema Bugarskoj granične su opštine Bosilegrad i Surdulica, a prema Makedoniji opštine Trgovište, Bujanovac i Preševo. Na teritoriji Okruga živi ukupno 201.157 stanovnika u 336 naselja. Najudaljenija opština od Okruga je opština Bosilegrad na udaljenosti od sedišta 100 km. Prosečna gustina naseljenosti okruga je 57 stanovnika po km2, najveću gustinu naseljenosti imaju opštine Preševo 103 i Vranje 122 stanovnika po km2.

VRANJE

Nema pouzdanih podataka kada i gde je formirano naselje na čijim temeljima je iznikao grad Vranje. Pretpostavka je da se to dogodilo u vreme Trakolira (Rimljana), Vizantije (Grka) ili Slovena, koji su ove prostore naselili u VI i VII veku. Jedno je međutim sasvim izvesno: ovo je izuzetno važno geostrateško područje na kome su se od pamtiveka ukrštali karavanski putevi tako da je “najlakši put ka jednome i ka drugome, osvajače vodio preko vranjskog pomoravlja”.Prvi pisani trag o Vranju, još u XI veku , ostavila nam je Ana Komnina, Grkinja carskog roda. Pišuci o vladavini svoga oca Aleksija Komnina, ona u knjizi “Aleksijada” kaže da je raški Župan Vukan, 1093. godine, u svom osvajačkom pohodu, stigao u Vranje i osvojio ga. Ne zadugo, on se pred moćnom Vizantijom morao povući.

Drugi put Vranje je, 1193. godine, od Vizantije privremeno preoteo veliki raški Župan Stefan Nemanja i pripojio ga srednjevekovnoj srpskoj državi. Ipak, u sastav srpske države Vranje je definitivno ušlo 1207. godine kada ga je osvojio Stefan Prvovenčani. Gradom i istovremeno Župom, tokom srednjeg veka, gospodarili su vlastelini kralj Stefan Dečanski i Car Dušan.

Raspadom srpske srednjevekovne Države, Turci su Vranje osvojili 14. juna 1455. godine , i držali ga u svojim rukama sve do 31. januara 1878. godine, na svetog Antanasa, kada je varoš osvojila srpska vojska pod komandom Đenerala Jovana Belimarkovića. Vranje je pod Turcima bilo 422 godine. Grad je, u Kneževini Srbiji, dočekao slobodu sa nešto više od 8.000 stanovnika.

U Balkanskim i dva svetska rata, Vranje i ovaj kraj ponovo su bili na meti osvajača. U Prvom balkanskom ratu 1912. godine, operacijama protiv Turaka, odavde su lično komandovali kralj Petar I Karađorđević, predsednik vlade Nikola Pašić sa više ministara i Đeneralštab sa načelnikom štaba Vrhovne komande vojvodom Radomirom Putnikom.

No, ovi prostori su, posebno u novijoj istoriji, bili česta meta bugarskih osvajača koji su ovde počinili nečuvene zločine. U Prvom svetskom ratu Bugari su okupirali Vranje 16/17. oktobra 1915. a oslobodili su ga srpski ratnici sa Solunskog fronta 4. oktobra 1918. godine. Sloboda je tada plaćena sa 514 zivota na frontu i 335 nedužno streljanih.

U Drugom svetskom ratu Nemci su u ovaj grad ušli 9. aprila 1941. godine, da bi ga 22. aprila predali u ruke bugarskim fašistima. Oni su u Vranju, za četiri godine, napravili prava zverstva – streljali su oko 700, a internirali 4.000 rodoljuba. U borbama je učestvovalo oko 12.000 boraca, od kojih 956 nije dočekalo slobodu 7. septembra 1944. godine.

VLADIČIN HAN

Vladičin Han spada u red mladih naselja.
Prvi put se pominje pre oko 120 godina. Ime je dobio po usamIjenoj kući – hanu, koja se nalazi na “carskom drumu”,u ataru sela Kalimance. Prema podacima publiciste Tatomira P. Vukanovica, kuću je polovinom 19. veka, podigao izvesni Stefan Grk. Reč je, inače, o Grku Stefanosu Stefanopulusu koji je, bežeci od Turaka, ovde našao utociste, sagradivši „han“ za prihvat karavana. Stefan je kasnije han prodao skopskom mitropolitu Pajsiju, po čijoj je crkvenoj tituli (vladika), han dobio ime Vladičin Han. Ubrzo je isto ime dobilo i naselje koje se tu formiralo.Od 1887. godine, Vladičin Han je u službenim spisima naselje koje je i sedište sreza poljaničkog.
Razvoju naselja i ovog kraja, posebno je doprinela izgradnja železničke pruge 1886. i mosta na Južnoj Moravl 1910. godine. Prema prvom popisu stanovnika od 1890. godine,Vladičin Han je imao 26 kuća i 101 stanovnika, a 1895.godine, 60 domaćinstva sa 325 stanovnika. Vec 1921.godine, proglašen je za varošicu, iako se opština i narednih šest godina zvala kalimanska.
Kao i svi ovi krajevi i Vladičin Han je, u toku balkanskih i Prvog svetskog rata, veoma stradao od bugarskih i nemačkih okupatora. O tome govore podaci iz popisa od 1921. godine, kada je ovde registrovano samo 66 domaćinstava i 317 stanovnika. Već 1930. godine, popisom je ustanovljeno da ovo mesto ima 450 stanovnika i 117 kuća.
Novi, ukupni slom, grad je doživeo u Drugom svetskom ratu, kada je okupiran od strane Bugarske, koja je za četiri godine odavde internirala oko 2.300 meštana, a spalila 1.160 zgrada. lz ove opštine je 1.850 boraca pristupilo oslobodilačkim jedinicama, od kojih je 152 dalo živote na ratištima širom Jugoslavije. Vladičin Han je, 8. Septembra 1944. godine, oslobodila 8. srpska brigada 22. divizije. Od tada počinje jedna nova stanica istorije ovog grada i njegov nagli ekonomski, kulturni i sveukupni razvoj.

Između dva svetska rata Vladičin Han je bio varošica sa razvijenom trgovinom i zanatstvom. Podaci kažu da je varoš 1930. godine, imala 20 trgovaca koji su godišnje izvozili 50 do 100 vagona jabuka i krušaka, 30 vagona volova i oko 6.000 ovaca i koza. Te 1930. godine,varoš je imala 5 vodeničara, 2 kazandžije, 12 kovača, 3 kolara, 5 krojača, 2 obućara, 5 pekara, 2 potkivača, 2 stolara, 15 terzija i po jednog limara i užara. U 57 radnji, pored majstora, radilo je 96 kalfi i šegrta. Prvo industrijsko preduzeće ovde je formirano u kamenolomu (majdanu) Momin Kamen, koji je, po nekim podacima, radio još u vreme Turaka.Zvanično, prvo industrijsko preduzeće je Fabrika za proizvodnju crepa i cigle, sagrađena 1930/31. godine, koja je bila vlasnislvo Miodraga Kostića, Dragutina Stankovića i Mihajla Đordevića, a zapošljavala je oko 25 radnika. Prvo državno industrijsko preduzeće bila je Duvanska stanica, koja je počela sa radom 1937.godine, mada je ovde duvan otkupljivan još pre Prvog svetskog rata.lndustrijski i ukupni razvoj mesta posebno je živnuo 1938. godine, kada je Vladičin Han dobio struju.

Prvi zvanični rezultati posle rata kažu da je Vladičin Han, 1948. godine, imao 1.262 stanovnika i 350 domacinstava. Već 1953. godine, podaci popisa beleže da je ovde bilo 1.782 žitelja. Značajno pomena je da je varoš 1956. godine, dobila svoj prvi Urbanistički plan, a u rasponu od 1958. Do 1962. uraden je i Detaljni urbanistički plan. Time je dojučerašnje drumsko naselje i palanka na putu, počelo da dobija urbane konture i lik varoškog naselja industrijskog tipa, što je uslovilo izgradnju vodovodne mreže 1964. godine.
Posebna karakteristika ovog mesta je brz industrijski razvoj. Tako je sredstvima zajednice i vanrednim naporima svih stanovnika komune, od 1954. godine, sagradeno nekoliko industrijskih kapaciteta koji su odavno stekli veliku reputaciju na privrednoj karti Srbije. To su: Preduzeće za otkup i obradu duvana, Industrija gradevinskog materijala Balkan Brick, Industrija nameštaja „Sloga“, Vodoprivredno preduzeće „Haning“, Poljoprivredni kombinat „Delišes“, Fabrika omotnog papira “FOPA”, Preduzeće za obradu obojenih metal a „Južna morava’, Fabrika za preradu plastičnih masa „Hanplast“ i drugi.

Popisom stanovnistva 1991. godine, grad je imao 7.835, a opština 25.255 stanovnika. Procenjuje se da je 1996. godine, grad imao 12.500 stanovnika.

SURDULICA

Još od praistorijskih vremena ljudi su naseljavali prostore na kojima se danas nalazi Surdulica. Današnje ime-Surdulica je romanskog porekla i potiče od Vlaha Surduličana. Oni su tu davno obitavali, kao staro balkansko stanovništvo u svojim katunima. Bogatstvo kraja u livadama i pašnjacima omogućilo je razvoj stočarstva. Uz to na ovim prostorima je od davnina živelo i rudarsko stanovništvo koje se bavilo topljenjem i preradom rude koja je donošena sa Vardenika i susednih rudnika. U razvijeno bronzano doba stanovništvo ovih krajeva sačinjavali su starosedeoci Balkanskog poluostrva. Nešto kasnije ovo područje nastanjuju Dardanci. U antičko doba naselje se nalazilo na plavini, na domak današnjeg atara. Rimske kolonije obitavaju u Surdulici, koristeći rudno bogatstvo vlasinskih rudnika gvožđa čija se ruda delimično prerađivala i u samom naselju. U doba vizantijske vladavine naselje i dalje na istom mestu, a iskorištavanje i prerada gvozdene rude se nastavlja.

U srednjem veku, Surdulica se nalazila u sastavu srpske države Nemanjića. Prerada gvozdene rude je prisutna i u ovom periodu a o tome svedoče i mnogobrojna šljakišta na području surduličkog atara, koja su u novije vreme iskorišćena za industrijske svrhe. U prvoj polovini XV stoleća, prema kazivanju Konstantina Filozofa područje današnje Surdulice (Inogošt), držao je pod svojom vlašću ćesar Uglješa (1402-1423). Polovinom XV stoleća, Inogošt potpada pod tursku feudalnu vlast. Od toga doba pa sve do 1877. god Surdulica ima fizionomiju seoskog naselja rudarskog tipa. Pisani tragovi o Surdulici kao seoskom naselju potiču iz 1530. godine u putopisu B. Kuripešića, gde on kaže: „Zatim dođoše u Vranju… i dospješe u selo Surdulica“.

Za vreme austro-turskih ratova u XVII i XVIII veku, stanovništvo Surdulice je znatno proređeno. Ratovi i migraciona kretanja uticali su na smanjenje broja stanovnika. Kao i iz mnogih krajeva Srbije iz Inogošta se na sever iselio veliki broj porodica. Od tog vremena glavninu stanovništva čini turska populacija. Srba i Arbanasa je bilo svega nekoliko kuća uz izvestan broj ciganskih domova. Prolazeći kroz naše krajeve A. Bue pominje Surdulicu kao seosko naselje.

Oslobođenje Surdulice od Turaka 1877. god. ima ogroman značaj za razvoj naselja. Surdulica je 1887. godine proglašena za varošicu. Od toga doba ona postaje ekonomsko središte Masuričkog sreza. Balkanski ratovi su ometali njen razvoj, a za vreme Prvog svetskog rata, nijedno varoško naselje na jugu naše zemlje nije stradalo od porobljivača kao što je to Surdulica. Nekoliko hiljada Srba je ubijeno u Surdulici i okolini na mestima kao što je Duboka Dolina koji su dovođeni iz cele Stare Srbije. Nakon oslobođenja stradalnicima je podignuta Spomen-kosturnica.

Kratak period između dva rata u periodu vladavine dinastije Karađorđevića bio je dovoljan da se Surdulica razvije u privrednom smislu, koji se uglavnom sastojao od individualnog zanatstva, ali i trgovine, bankarstva i energetike.

22. aprila 1941. Bugari su ponovo okupirali surdulički kraj. Surduličani su internirani u Bugarsku, vršena su mučenja, silovanja i svakojaka zverstva. Bugari su dva puta palili selo Masuricu, kao i selo Koznica. Posle kapitulacije Bugarske, Surdulica je oslobođena 5. septembra 1944. Danas je taj datum opštinski praznik.

Nakon Drugog svetskog rata Surdulicu je zadesio ubrzani privredni razvoj. Ona je napredovala u svakom pogledu. Danas je moderan grad sa oko 13.000 stanovnika.

Godine 1999. Surdulica je ponovo zavijena u crno. U agresiji NATO-a na SRJ u tri navrata ona je bombardovana. Pri tom je stradalo civilno stanovništvo. Na žalost, Surdulica ima procentualno najveći broj civilnih žrtava od svih gradova u SRJ (preko 30 muškaraca, žena i dece) a načinjena materijalna šteta je ogromna. Većina objekata je danas obnovljena, ali u srcima ljudi ostaju neizbrisivi tragovi i bol zbog izgubljenih sugrađana.

Prvi svetski rat 1914-18. maloj varošici Surdulici je doneo mnogo nesreće i zla. Posle okupacije Srbije 1915. okupirana je i Surdulica od strane Bugara u jesen 1915. Vredan i rodoljubivi narod Surdulice i okoline za vreme bugarske okupacije 1915-18. godine pored toga što je bio podvrgnut fizičkom uništenju, bio je prinuđen i da pune tri godine sluša i gleda užasne strahote svakodnevnog zverskog ubijanja Srba u neposrednoj blizini Surdulice. Bugarski okupatori su 1915-18. Surdulicu pretvorili u klanicu Srpskog naroda. U tom periodu Bugari su do Surdulice sproveli na hiljade srpskih interniraca na putu za Bugarsku. Od tog broja jedva da je polovina stigla u internirske logore u Bugarsku. Ostali su taj svoj krvavi put završili na surduličkim mučilištima.

Ciljevi bugarske politike prema ovdašnjim Srbima su bili jasni. Najstrožije je bilo zabranjeno sve što je srpsko, pa i sama reč Srbin. Vršena je sistematska bugarizacija Srba, uglavnom pokolj civilnog stanovništva, mučenja, silovanja, interniranja, nameti, pljačke, kuluk, razaranja i paljevine… Ubijani su svi viđeniji i obrazovaniji Srbi, sveštenici, učitelji, činovnici, aktivni članovi partija, advokati, knjižari…

Još od prvih dana okupacije Bugari su počeli da vrše masovna ubijanja srpskog civilnog stanovništva. Po broju ubijenih u njenoj okolini, Surdulica zauzima prvo mesto u odnosu na druge gradove. Bugari su ubijali širom Srbije. Najsurovija zverstva činjena su srpskoj crkvi i njenom sveštenstvu.

Mesta na kojima su vršeni pokolji bila su pod stražom,pa Surduličani ni svoje mrtve nisu mogli da vide,a kamoli da ih prebrojavaju. Iskopavanja leševa i kostiju na lokalitetima zločina, koja je vršila Međunarodna komisija, u čijem sastavu su bili i takvi eksperti, kao što su Švajcarac dr. Arčibald Rajs i Amerikanac Vilijem Drajton, nisu dala potpuni uvid u razmere zločina. U Surdulici su ubijani ljudi iz cele stare Srbije. Najviše ubistava je bilo na mestu Duboka dolina, ali i na mestima Kalifer, Dubrava, duž Vrle reke i Romanovačkog potoka.

Prema istraživanjima dr. Jovana Hadži-Vasiljevića: „u početku su u Surdulici ubijali Bugari Srbe iz pušaka, potom hladnim oružjem, pa onda kundacima i drugim tupim oružjem.“

Tačan broj ubijenih Srba u Surdulici do današnjeg dana nije poznat. Do tačne cifre se može doći analizom podataka iz bugarske arhive toga vremena. Dr. Milivoje Petrović pripremajući građu za svoju poznatu knjigu „Toplički ustanak“, učinio je više pokušaja da dođe do arhivske građe bugarske vojne arhive iz Prvog svetskog rata, ali mu takav uvid nije dozvoljen. Zbog toga, za nas je taj podatak još uvek tajna. Tačna cifra zverski pobijenih Srba od strane Bugara u Surdulici nalazi se u rasponu od 3.000 do 30.000 ljudi, žena i dece.

Doktor Rajs u svom izveštaju na osnovu izjava samo šest svedoka iz Surdulice kaže: „U Surdulici je ubijeno od 2.000-3.000 ljudi iz okoline ili su doterani iz daljih mesta. Svedoci nisu mogli da ih prebroje, bilo ih je suviše.“

A dr. Jovan Hadži-Vasiljević u jednoj svojoj knjizi navodi da je bugarski vojnik Marinko govorio da su Bugari u Surdulici samo u toku prva tri meseca okupacije ubili „oko 2.000 Srba raznog pola i uzrasta“.

Amerikanac Vilijem Drajton, u svom izveštaju međusavezničkoj komisiji za utvrđivanje bugarskih zločina navodi:

„Svi Srbi koji su bili obrazovani ili viđeniji među svojim sugrađanima, bili su pohvatani i sprovedeni u logore u Bugarsku. Na putu za internaciju doterivani su do Surdulice… Cela okolina ovog mesta predstavlja prostrano groblje, pa je opravdano nazvana „klanica Srba“,jer su Bugari na putu za Bugarsku , tokom novembra, decembra, januara, februara 1915-16 godine ovde svakodnevno sprovodili 200-400 Srba za internaciju, od kojih su ovde poubijali veliki broj…“

Naš poznati pisac Bora Stanković pominjao je bugarske zločine u Surdulici.O tome on piše:

„Surdulica, namenjena da čoveku pruži odmor, osvežavajući ga svojom prirodom, bila je kao neki centar između divljine vlasinske, pitomine Toplog Dola i prostranih masuričkih livada… Ali, pored ove njene uloge njoj je sudbina dodelila i da ponese veliki krst mučeništva i da postane druga Golgota, kosturnica i grobnica Srba, pobijenih i zaklanih ne od neprijatelja, već od zverova i izmeta čovečijeg roda.

Kako čoveka jezivo dira sam hod po ovim mestima, grobovima, humkama. Svaka udoljica, grob je nečiji. Svako vaše stupanje nogom trza vas, da slučajno ne gazite preko mrtvaca, koji je još čitavi u odelu, a nad kojim je samo tanak sloj zemlje kroz koji je trava nikla i sa ostalim zelenilom i trulim lišćem ga pokriva. Bojite se da ga bar sada vaša bratska noga ne gazi i skrnavi. Ali se ne možete sačuvati… Surulica nije više ono nekadanje malo mesto, trgovačka veza između brdskih sela i železničke pruge, Vladičinig Hana, Vranja, a za život i provodnju najpogodnije i najzdravije. Sada je Surdulica za Prilep, Gnjilane, Skoplje, Prizren, Vranje, Leskovac, dakle za staru Srbiju, centar nekadašnjeg Dušanovog carstva,-drugo Kosovo:kosturnica njenih najboljih sinova, žena, dece, onoga što je neprijatelj smatrao da predstavlja život jedne nacije, pa je to pokupio i poklao sve ovde. Sada svuda će se, u svakoj od tih varoši, selu, kući i porodici čiji je otac, sin, ovde doveden i zaklan, uvek Surdulice sećati, pominjati je prilikom pogreba, opela, pararstosa. Svaka mati…“

Odlučna bitka za oslobođenje Srbije otpočela je na Solunskom frontu 14. septembra 1918. godine. Ubrzo zatim. posle kapitulacije Bugarske, Surdulica je oslobođena 6. oktobra 1918. godine. Ulaskom srpske vojske u Surdulicu, odmah je pokrenuta inicijativa i prikupljanje novčanih za podizanje Spomen-kosturnice u Surdulici i za prikupljanje kostiju žrtava bugarskog pokolja u okolini Surdulice radi njihove ekshumacije i sahrane. Tako je osnovan i odbor za podizanje spomen-kosturnice.

Na dan 24. avgusta 1924. svečano je otkrivena Spomen-kosturnica i spomen-gimnazija kao jedinstven spomenik žrtvama bugarskih zločina izvršenih u Surdulici 1915-18. godine. Spomen kosturnicu je otkrio kralj Aleksandar Karađorđević a nakon toga svake godine 28. juna, na Vidovdan održavane su svečanosti uz prisustvo velikog broja građana, na kojima su evocirane uspomene na ove žrtve bugarskih zločina.

Za vreme drugog svetskog rata, svojim drugim dolaskom u Surdulicu, Bugari su odmah demolirali kosturnicu, uništili sve eksponate, a februara 1943.su srušili i samu zgradu Kosturnice, tako da danas na ovom mestu stoji samo spomen-ploča koja je podignuta kasnije.

Godina 1999. za mali grad Surdulicu bila je kobna. Niko nije ni slutio na početku agresije NATO-a, da će jedno malo mesto na jugu Srbije toliko stradati. Poginulo je skoro trideset ljudi, među kojima i žene i deca. Jedan stambeni kvart je sravnjen sa zemljom a deo surduličkog Sanatorijuma, gde su bile smeštene izbeglice je takođe uništen u bombardovanju. Procentualno Surdulica ima najviše civilnih žrtava od svih gradova u Srbiji.

Sam grad Surdulica je bombardovan u tri navrata, a okolina i više od deset puta. U drugom naletu NATO bombardera 27. aprila 1999. pogođen je stambeni kvart nedaleko od centra grada. Tom prilikom je poginulo devetoro ljudi, a među njima troje dece i cela porodica Milić.

Ni posle ovog Surdulica nije pošteđena. Već 31. maja 1999. na meti NATO avijacije našao se Sanatorijum-bolnica za plućne bolesti. Opet su stradale nevine žrtve, ljudi, žene, deca… Poginulo je više od petnaestoro ljudi. Među njima i cela porodica Malobabić. Iako od njihovih tela nije ostalo ništa, svi su sahranjeni sa sanatorijskom groblju u Surdulici.

Slike ovog užasa su obišle ceo svet kao trajna opomena čovečanstvu da se tako nešto nikad ne ponovi. Tako ovo mirno mesto podno Vlasine, posle stradanja u dva svetska rata, ratne strahote i užasi nisu zaobišli ni ovog puta.

Arhivska dokumentacija SO Surdulica uglavnom potiče od 1878.godine pa do danas. Tako u drugoj polovinim XIX veka u Surdulici obitava 9 kuća Turaka, samo 3 kuće Srba, 4 kuće Arbanasa i 20 kuća Cigana.

U vreme srpsko-turskog rata (1876-78 god.) i posle oslobođenja od Turaka 1877.godine, etnička sruktura stanovništva se iz korena menja. Naime, tursko i arbanasko stanovništvo je nasilnom migracijom raseljeno. Na mesto ovog stanovništva, ubrzo se doseljava brojno srpsko stanovništvo iz susednih sela i varoši.

Kao najstariji stalnosedelački srpski rodovi smatraju se: Antići, Petrovići i Stambolije. Toliko je svega srpskih kuca bilo prilikom oslobođenja od Turaka 1877.godine.

Iz sela u okolini Surdulice doselili su se: Božilovi, Slančani, Cvilikari (s.Bitvrđa) ; Vasiljevići i Vojčinovići (s.Masurica); Stojiljkovići (s.Bojince) ; Pešinci (s.G.Romanovce); Anđelkovići (s. Vučadelce); Stankovići (s. Novo Selo); Stojiljkovići (s. Bojince); Dubravci (s. Ravna Reka). Sa Vlasine vode poreklo Zeljari, Stojkovići, Cvetkovići i Čubrini. Dervečani su iz Dervenca (okolina Džepa). Antići i Tare vode poreklo iz Crne Trave. Iz okoline Vranja doseljeni su: Grebenarci, Jankovići („Kušinci“), Janjinci, Palikućinci, Popovići, Stošići, Vlasi („Mečkari“), Ćosinci, Stankovići (s. Preobraženje), Kupinčani (s. Kopinince), Krivofejci (s. Kriva Feja), Dubravci (s. Trebešinje); Bujkovčani (s. Tibužde). Iz gornje Pčinje vode poreklo Vučkovići i Tasini (s. Radovnica). Iz Velesa i njegove okoline dolaze Veljkovići, Đošini i Dimkovići a Kitanovići iz okoline Debra u Makedoniji doselili su se u selo Mačkatica, a odatle u Surdulicu. Na kraju pominjemo da Radojičani vode poreklo iz Bugarske.

Ovaj spisak obuhvata starija imigraciona kretanja stanovništva izvršena u XIX veku. Nakon toga usledila su nova strujanja stanovništva iz raznih krajeva naše zemlje u drugom talasu doseljavanja između minula dva svetska rata (1920-1940.)

Međutim, većina današnjih stanovnika Surdulice i okoline vodi poreklo od stanovništva doseljenog u periodu posle drugog svetskog rata, kada je Surdulicu zadesio ubrzani industrijski razvoj.

BOSILEGRAD

Jedini pisani podaci o prošlosti opštine Bosilegrad nalaze se u knjizi „Ćustendilsko krajište“ etnologa Jordana Zaharijeva, koji je rođen i odrastao u Bosilegradu .

Po legendi :

Kada su turci osvojili Bugarsku, sadašnji region Krajište (Bosilegradski kraj) bio je pod upravom vojvoda: Kralja Busa ili Busila i Kralja Branka. Utvrđenje kralja Busa je bilo na mestu Gradište na oko jedan kilometar od Bosilegrada, dok je kralj Branko imao utvrđenje na oko 15-ak kilometara jugozapadno.
Kada su turci pokorili Ćustendilski kraj, dvoje vojvoda se držalo još drugo vremena, zbog knfiguracije planinskog terena.
Ubrzo su turci i njih pokorili. Prvo je pokoren kralj Branko, dok je Busilovo utvrđenje bilo mnogo jače i odolevalo napadima. Visoki zidovi tvrđave, gusta šuma i strme litice oko nje nisu dozvoljavali turcima da joj priđu. Tada su se oni poslužili lukavstvom, nateravši Kralja Branka da posalje poruku Kralj Busilu da izađe iz tvrđave, posto turaka nema više, da bi otišli na pričašće u crvu Sv. Spas kod sela Rajčilovci. Prilikom izlaska Kralj Bus je da zapovest svojim ljudima da zatvore tvrđavu i da je dobro čuvaju.
Međutim, kada je stigao kod crkve, turci su ga zarobili i ubili na zverski način, zajedno sa Kralj Brankom. Tada su turci spalili Bosilegrad.

Kao najstarije pleme, koje je živelo na ovim prostorima spominje se pleme poenci, koji su živeli između Strume i Vardara. Oko 506 g p.n.e. veliki deo poenaca je bio okupiran od strane persijanaca. U 4 v. p. n.e. Poenija je bila pod vladavinom drugog plemena denteliti ili danteliti. Vojvodstvo dentelita je bilo od Rile do Osogova, na severu do timočkih pritoka i sofijskog vojvodstva.
Kasnije, ovaj kraj je bio naseljen tračanima, koji su se najviše bavili stočarstvom i rudarstvom. U oblasti je pronađen veliki broj primeraka starog kovanog novca koji svedoči o njihovom postojalju na ovim prostorima. To su najpouzdaniji podaci po kojima može da se vidi koji su narodi živeli na ovim prostorima.
Po prvi put u ovaj kraj dolaze bugari 809 g. kada je Sofija bila zauzeta d strane Hana Kruma. Pod vladavinom Car Borisa (845-884) Makedonija do reke Strume i Ohrida je bila bugarska, tako da su i ovi krajevi ulazili u te teritorije. Oko 200 godina ove teritorije su bile pod Vizantijskom vlašću. U toku 1084 g. oko 80 hiljada pečenega prelazi Dunav i ulaze duboko u Vizantijsku državu kako bi krali. Vizantijska vojska, pomognuta bugarima, uspela je da ih razoruža i da ih naseli u okolini današnje Sofije. Ubrzo su primili pravoslavnu ver i ime šopi ostaje do dana današnjeg.

U vreme vladavine Cara Kalojana, ovaj kraj je pripadao Bugarskoj, ali je posle smrti Cara Ivana Asena II (1247 g.) je pripao Vizantiji. 1282 g. kralj Milutin II, srpski vladar, osvaja oblast oko Velbužda (današnji Ćustendil). Posle ovoga ovaj kraj osvajaju turci. Tokom vladavine turaka Bosilegradski kraj je bio nahija.

Posle oslobođelja Bugarske od turaka 1878 g. Bosilegradki kraj priprada teritoriji Kneževine Bugarske. Sedište tadašnjeg Krajišta je bilo u selu Izvor. Posle prisajedinjavanja Istočne Rumelije i Kneževine Bugarske 1886 g. Bosilegrad postaje centar oblasti, adminitrativni centar se premešta u Bosilegrad i sam okrug je prekršten u Bosilegradska opština.
U vreme Balkanskog i Međusavezničkog rata (1912-1913 g.) i u toku Prvog svetskog rata (1914 – 1918) Bosilegrad je bio u sastavu Bugarske carevine. Ipak posle rata, prema Nojskom mirovnom dogovoru poražena Bugarska je primorana da kao ratnu otštetu preda deo svojih teritorija. Jedna od teritorija je bila i Bosilegradski kraj. Zvanično, 27 novembra 1919 g. Bosilegrad je pripojen kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1920 g. Kraljevina Jugoslavija ).

Tako, posle Drugog svetskog rata ovaj kraj ostaje u sastavu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Posle 1990 g. Bosilegradska opština je u sastavu Savezne Republike Jugoslavije, a danas je u sastavu Republike Srbije.

Narod ovog kraja se je od davnina bavio poljoprivredom, zanatstvom, dunđerajom i trgovinom.
U novije vreme mnogi su radili kao rudari, građevinari, trgovci i zanatlije.
Zanatstvo je zastupljeno samo za potrebe stanovništva kao i poljoprivreda.
U poslednjih dvadesetak godina stanovništvo je upošljavano u postojećim industrijskim kapacitetima
crkva u s. Rajčilovci

Od ranije, a naročito posle drugog svetskog rata, čitovo seosko područje je zahvaćeno jakim migracionim procesom.

Od 37 seoskih naselja 22 imaju manje od 200 stanovnika, među njima 8 ispod 100, odnosno 4 naselja beleže ispod 50 stanovnika sa tendencijom gašenja čitavih domaćinstava. Intenzitet odliva stanovništva je takav da se u narednom periodu može očekivati gašenje više od 5 zajednica pre svega u prigraničnom pojasu prema Republici Makedoniji i Republici Bugarskoj.

Evidentni problem opštine Bosilegrad predstavlja apsolutno smanjenje stanovnišva sa celog područja, osim iz sedišta opštine i prigradskog naselja Rajčilovci.
Proces demografskog pražnjenja stanovništva može zaustaviti samo dinamičan ekonomski razvoj.

BUJANOVAC

U praistorijsko doba teritorija današnjeg Bujanovca pripadala je starom Ilirskom plemenu Dardancima.

U antičko doba bio je deo Rimskog carstva.

Potom pada pod vlast Vizantije, u XII veku ove krajeve osvajaju srpski vladari.

Pod Turskom vlašću je Bujanovac od 1427-1912 , punih 485.godina.

U tom periodu narod ovog kraja se bavio stočarstvom i poljoprivredom a posebno se isticao po uzgoju duvana i konoplja.
Nadaleko su bili poznati bujanovački užari, mutavdžije, lončari, kovači i opančari.

Bujanovac su kroz vekove različiti narodi različito zvali:
– Albanci – Bujanofc, Bujanovc i Bujanoc,
– Srbi – Gojanovci, Bujanovce i Bujanovac,
– Turci – Boyanofça.